[ Pobierz całość w formacie PDF ]

charakter spoleczny.
Koncepcja spolecznego charakteru jest koncepcja kluczowa dla zrozumienia procesu
spolecznego. Charakter w dynamicznym rozumieniu psychologii analitycznej - to
specyficzna forma, ktora przybiera energia ludzka dzieki dynamicznej adaptacji potrzeb
ludzkich do specyficznych warunkow zycia danego spoleczenstwa. Z kolei charakter
determinuje myslenie, odczuwanie i dzialanie czlowieka. W stosunku do myslenia jest to
dosc trudno uchwytne, poniewaz wszyscy na ogol podzielamy konwencjonalne przekonanie,
ze myslenie jest aktem wylacznie intelektualnym, niezaleznym od psychologicznej struktury
osobowosci. Jest jednak inaczej, zwlaszcza wtedy, gdy mysli nasze dotycza raczej
problemow etycznych, filozoficznych, politycznych, psychologicznych czy spolecznych niz
empirycznej manipulacji konkretnymi przedmiotami. Takie mysli, pominawszy czysto
logiczne elementy zwiazane z samym aktem myslenia, sa w duzym stopniu zdeterminowane
struktura osobowosci myslacego. Odnosi sie to zarowno do calej doktryny lub systemu
teoretycznego, jak i do pojedynczych idei, takich jak milosc, sprawiedliwosc, rownosc,
poswiecenie. Kazde takie pojecie i kazda doktryna ma swoje emocjonalne lozysko gleboko
osadzone w strukturze charakteru jednostki.
Przytoczylismy na to wiele przykladow w poprzednich rozdzialach. Jesli chodzi o doktryny,
probowalismy ukazac emocjonalne korzenie wczesnego protestantyzmu i nowoczesnego
autorytaryzmu. Jesli chodzi o poszczegolne idee, wykazalismy, ze np. dla charakteru sado-
masochistycznego milosc oznacza symboliczna zaleznosc, nie zas wzajemna afirmacje i
zwiazek oparty na zasadzie rownosci; poswiecenie nie oznacza utwierdzenia wlasnego
duchowego i moralnego "ja", ale ostateczne podporzadkowanie indywidualnego "ja" czemus
wyzszemu; roznica oznacza roznice sily, a nie realizacji indywidualnosci w oparciu o
rownosc; sprawiedliwosc oznacza, ze kazdy winien dostac tyle, na ile zasluguje, a nie ze
jednostka ma bezwarunkowe prawo do realizacji swych przyrodzonych, nieodlacznych i
niezbywalnych praw; odwaga znaczy gotowosc do uleglosci i znoszenia cierpieln, a nie
maksymalne utwierdzenie wlasnej indywidualnosci w obliczu przemocy. I chociaz dwie
osoby o roznej osobowosci uzywaja, mowiac - na przyklad - o milosci, tego samego slowa, to
jednak kazda, zaleznie od struktury swojego charakteru, nadaje temu slowu inne znaczenie.
Mozna by uniknac wielu nieporozumien, gdyby sie stosowalo poprawna analize
psychologiczna znaczenia idei, poniewaz wszystkie usilowania klasyfikacji czysto logicznej
musza niechybnie zawiesc.
Fakt, ze idee maja swoje lozysko emocjonalne, jest tym bardziej doniosly, ze pozwala nam
zrozumiec ducha kultury. Rozne spoleczenstwa lub klasy w obrebie spoleczenstw maja
wlasciwy sobie charakter spoleczny; na tej wlasnie podstawie rozwijaja sie i nabieraja mocy
rozmaite idee. Tak np. idee pracy i sukcesu jako glownych celow zycia nabraly znaczenia i
mogly przemowic do czlowieka wspolczesnego z racji jego samotnosci i zwatpienia;
natomiast propagowanie idei nieustannego wysilku i pogoni za sukcesem wsrod Indian
Pueblo lub peonow meksykanskich skonczyloby sie calkowitym niepowodzeniem. Ludy te o
zgola odmiennej strukturze charakteru ledwo by zrozumialy, co ma na mysli osoba
przedkladajaca podobne propozycje, chocby nawet rozumialy jej jezyk. Podobnie Hitler i
czesc narodu niemieckiego wykazujaca te sama co on strukture charakteru zywia szczere
przekonanie, iz kazdy, kto uwaza, ze wojnom mozna polozyc kres, jest albo kompletnym
glupcem, albo pospolitym klamca. Z racji ich spolecznego charakteru zycie pozbawione
cierpien i klesk jest dla nich rownie niepojete jak wolnosc.
Idee bywaja czesto swiadomie akcentowane przez rozne grupy, ktore na skutek osobliwosci
swego spolecznego charakteru nie sa nimi naprawde zainteresowane; idee takie pozostaja
zasobem swiadomych przekonam, lecz w krytycznej godzinie ludzie nie dzialaja w mysl ich
wskazan. Swiadczy o tym niemiecki ruch robotniczy w okresie zwyciestwa hitleryzmu. Przed
dojsciem Hitlera do wladzy znaczna wiekszosc niemieckich robotnikow glosowala za partia
socjalistyczna albo komunistyczna i wierzyla w gloszone przez nie idee; oznaczalo to, ze
zasieg tych idei byl w klasie robotniczej niezwykle szeroki. Jednak waga tych idei nie
pozostawala w zadnym stosunku do ich zasiegu. Wtargniecie hitleryzmu nie spotkalo sie z
opozycja polityczna, ktorej wiekszosc bylaby gotowa walczyc o swe idee. I chociaz wielu
zwolennikow partii lewicowych wierzylo w programy swoich partii, dopoki partie te mialy
wladze, to w godzinie proby gotowi byli do kapitulacji. Jedna z przyczyn tego zjawiska - z
pewnoscia nie jedyna - ujawnic moglaby analiza struktury charakteru niemieckich
robotnikow. Wielu z nich przedstawialo typ osobowosci odznaczajacy sie rysami, ktore
okreslilismy jako autorytarne. Mieli gleboko zakorzeniona potrzebe i respekt dla
ustabilizowanej wladzy. Z racji sstruktury ich charakteru nacisk, jaki socjalizm kladl na
niezaleznosc jednostki w przeciwstawieniu jednostki autorytetowi oraz na solidarnosc w
przeciwstawieniu solidarnosci indywidualistycznemu odosobnieniu - nie znajdowal u
wiekszosci niemieckich robotnikow rzeczywistego oddzwieku. Bledem ze strony
radykalnych przywodcow bylo to, ze oceniali sily partii tylko na podstawie szerokiego
zasiegu idei, nie biorac pod uwage ich faktycznego znaczenia.
W przeciwienstwie do powyzszego obrazu nasza analiza doktryny protestanckiej i
kalwinskiej wykazala, ze doktryny te przemienily sie u wyznawcow nowych religii w
potezna sile, poniewaz apelowaly do pragnien i lekow tkwiacych w strukturze charakteru
ludzi, do ktorych je kierowano. Innymi slowy, idee moga stac sie potezna sila, lecz tylko w
tym zakresie, w jakim odpowiadaja specyficznym ludzkim potrzebom dominujacym w
danym charakterze spolecznym.
Struktura charakteru czlowieka determinuje nie tylko jego odczuwanie i myslenie, lecz takze
dzialanie. Wykazanie tego jest zasluga Freuda, mimo ze jego teoretyczny uklad odniesienia
jest bledny. Zdetermninowanie dzialan czlowieka przez dominujace tendencje jego struktury
charakteru jest szczegolnie wyrazne u neurotykow. Nietrudno zrozumiec, ze przymus liczenia
okien w domach i kamieni w bruku jest czynnoscia wywodzaca sie z okreslonych popedow
typowych dla charakteru neurotycznego; natomiast dzialanie osoby normalnej zdaja sie
determinowac jedynie racjonalne wzgledy i rzeczywiste koniecznosci. A jednak z pomoca
nowych narzedzi obserwacji, ktore zawdzieczamy psychoanalizie, mozemy stwierdzic, ze tak
zwane racjonalne zachowanie jest w duzej mierze zdeterminowane struktura charakteru. [ Pobierz całość w formacie PDF ]