[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zrezygnowano z tych przysiag, a ustanawiano ryczalt.
Duzo zachodów bylo z poborem czopowego, zanim oddano je calkowicie w
dzierzawe. W pierwszych latach Batorego wybieral je skarb w zupelnosci,
potem jeszcze czesciowo przez poborców sejmowych. Trzeba byLo pilne miec
oko na piwowarów; przepisy szczególowe znajdujemy w uniwersale 1578 roku,
a obowiazywaly one nadal. Kazdy poborca w swoim okregu "bedzie powinien
po wzieciu uniwersalu poborowego objechac wszystkie miasta i miasteczka
onego województwa abo ziemie. A tam ma z rady miejskiej abo z pospolitego
czlowieka jednego obrac, który przezen i przez rade ma byc pod przysiega
obowiazany, ze tego podatku czopowego pilnie i wiernie dogladac i wybierac
bedzie wedlug tego uniwersalu; do którego ma byc z rady miejskiej jeden
przydawan, aby tem wieksza wiara byla i pilnosc. Z czego sie urzad miejski
wymawiac nie ma, i za ta uchwala bedzie powinien pieniadze wybrane na
kwartal poborcy oddawac za dostatecznem spisaniem regestru kazdego i
szynkowania, zapieczetowaniem pieczecia miejska".
Po wsiach mieli wlasciciele dóbr odsylac czopowe do poborcy przez karczmarzy
z wykazem opatrzonym pieczecia wlasciciela; karczmarz zas przy oddawaniu
pieniedzy ma skladac przysiege.
Do odbierania podatku od wina przywozonego wyznaczano poborców osobno,
urzedujacych w miejscach skladowych, a wiec w Dukli, Saczu, Krosnie od
wegrzyna; w Kamiencu i Sniatynie od malmazji i muszkateli; od win
francuskich, renskich i innych, na które nie bylo oznaczonych skladów,
pobierano oplate na komorze gdanskiej.
Termin wybierania podatków bywal zwykle we dwa tygodnie po obwieszczeniu
w powiecie uniwersalu poborowego. Miejscem wplat bywalo zazwyczaj miasto
powiatowe; tam w czasie oznaczonym zasiadal poborca. Lanowe i wogóle
podatki ze wsi posylalo sie przez sluge dworskiego lub kmiecia. Szlachta
zagonowa posylala z calej swojej osady szlacheckiej "przez dwu oraczów abo
zagrodników swych". Z miasteczek znosili podatki burmistrze i rajcy do miasta
powiatowego. Tylko po czopowe jezdzili nieraz sami poborcy pod koniec
kwartalu, a nawet czesciej do miast ludniejszych, w których w czasie krótszym
wiecej tej nalezytosci gromadzilo sie.
Przy niecalkowitem uiszczeniu sie nazywano kwote zalegla, niedoplacona,
Strona 99
Dzieje administracji
retentem. Jezeli dzierzawca królewszczyzny chybil w terminie, albo zanadto
pozwalal sobie retent, a bez istotnej koniecznosci, wolno bylo umowe
dzierzawna rozwiazac natychmiast i wyrzucic tenutaryusza. Zwlaszcza o kwarte
egzekucja byla surowa. Przy innych podatkach bylo postepowanie egzekucyjne
nieco wiecej zlozone. Za kmieci musial zaplacic wlasciciel wsi, jezeli zalegali.
Poborca powinien byl w ciagu szesciu tygodni od ogloszenia uniwersalu
poborowego podac do starostwa kazdego zalegajacego podatnika, a starosta
"pozywal" ich w ciagu najpózniej miesiaca nastepnego; inaczej bowiem za
retenty odpowiadal nie podatnik, ale poborca lub starosta, stosownie do tego,
który z nich dopuscilby sie zaniedbania obowiazku egzekucyjnego. Co starosta
wybral z retent, oddawal poborcy. Staroste, zalegajacego z podatkiem,
pozywal poborca do sasiedniego grodu. Umorzyc zaleglosci mógl król, albo sad
staroscinski. Brano pod uwage szkody poniesione od sil zywiolowych, od wojny
lub moru, od pozaru, powodzi, gradobicia i t. p. Wsi pogorzale mialy "wolnosc"
do lat czterech; podobniez miasta do lat pieciu.
W wybieraniu podatków panowala za Batorego wielka sprezystosc i scisle
wykonywanie przepisów. Poborcy po-spisywali dawniejsze zaleglosci, a
starostowie przeprowadzali egzekucje; pomimo to jednakze retent bylo
niemalo.
Nalezytosci skarbu nadwornego odsylano tam, gdzie sie król znajdowal, bo
urzad skarbowy nadworny podrózowal wraz z królem. Tylko skarb "kwarciany"
mial stale swoje miejsce, a mianowicie byl niem od roku 1569 zamek w Rawie;
stad "skarb rawski". Do Rawy nalezalo odsylac "kwarte" corocznie w okresie
trzech tygodni od Zielonych Swiatek.
Podatki "koronne" postanowiono w roku 1576 zwiesc wszystkie do Warszawy, i
tam miala byc kasa centralna panstwowa. Ale kiedy utworzono urzedy kilku
szafarzy, poborcy do nich pieniadze odsylaja i powstaly skarby prowincjonalne
cztery: w Wielkopolsce, Malopolsce, na Mazowszu i na Rusi. Tak bylo przez
kilka lat. W roku 1578 kazano szafarzom odsylac pieniadze co pól roku do
podskarbiego. W roku 1580 nowa zmiana: Szafarzom kazano w czterech
terminach do roku, ostatniego lutego, maja sierpnia i listopada znajdowac sie w
Kaliszu, Sandomierzu^ w Liwie i Przemyslu i tam mieli do nich zjezdzac
poborcy z gotówka; szafarze zas odwozic mieli pieniadze do Warszawy trzy
razy do roku: na Wniebowstapienie, na Narodzenie N. M. Panny i na sw.
Mikolaja. W roku 1581 uproszczono to wielce, gdyz wybrano w tym roku dwóch
tylko szafarzów: jeden siedzial w Warszawie odbierac pieniadze od [ Pobierz całość w formacie PDF ]